W lipcu 1572 roku bezpotomnie umiera Zygmunt II August, ostatni męski potomek dynastii Jagiellonów. W Rzeczypospolitej, w której nastało bezkrólewie, pojawia się konieczność podjęcia szybkich decyzji W listopadzie 1572 roku na polach wsi Zastów odbył się zjazd szlachty mazowieckiej, obradującej na temat zasad sprawowania władzy do czasu wyboru nowego króla – zgodzono się, że powinna ona zostać przekazana prymasowi, a nad wymiarem sprawiedliwości powinny czuwać lokalne sądy szlacheckie, zwane kapturowymi.
Panowie z Mazowsza, nie tak dawno dopiero włączonego do Królestwa Polskiego, ustalają, że należy bronić miejscowego prawa, a jako miejsce przyszłej elekcji wskazują Warszawę, ewentualnie jej okolice. Jednocześnie trwa reformacja, a wielu przedstawicieli szlachty nie jest wyznawcami katolicyzmu. Obawiają się, że po pełnej tolerancji polityce Zygmunta Augusta (który mawiał: „nie jestem panem waszych sumień”), nowy władca może rozpocząć prześladowania. Mają powody do obaw – w Niemczech trwają wojny religijne, we Francji kilka miesięcy wcześniej miała miejsce masakra protestantów, nazwana nocą św. Bartłomieja. Nie są również pewni, czy ich spotkanie zostanie uznane za legalne – na polach Zastowa przygotowują więc dokument, w którym powołują się na obyczaje przodków oraz przykłady analogicznych zjazdów w innych województwach.
Zgromadzenie, określane później jako Konfederacja Zastowska, jest wstępem do trwającej aż do rozbiorów epoki królów elekcyjnych. W styczniu następnego roku szlachta z całej Rzeczypospolitej uczestniczy w sejmie konwokacyjnym, w ramach którego sporządzona zostaje Konfederacja Warszawska – nie mający precedensu w innych krajach dokument nadający członkom stanu szlacheckiego wolność religijną. W kwietniu 1573 na nieodległych polach wsi Kamion (dzisiejszy Kamionek) odbywa się zjazd elekcyjny szlachty z Polski i Litwy, który na króla wybiera francuza, Henryka Walezego – pierwszego władcę z wolnej elekcji.
Bibliografia
- Czerniawski Jan, Wawer: korzenie i współczesność, Warszawa 2008
- Grzybowski Stanisław, Henryk Walezy, Wrocław 1985